Inleiding
Dit is mijn persoonlijk verhaal over hoe diep schuldgevoelens loslaten kan zijn, en hoe ze zich later in je leven blijven uiten.
Ik deel dit niet om terug te kijken, maar om te laten zien hoe herkenbare patronen ontstaan én hoe ze doorbroken kunnen worden. Hoe zijn bij mij schuldgevoelens onstaan? Lees het allemaal in het volgende deel in dit bericht.
Jeugd en schuldgevoelens
Vanaf jongs af aan werd ik al geconfronteerd met schuldgevoelens. Toen mijn moeder plotseling mijn vader had verlaten voor een andere man dacht ik al meteen dat het door mij zou zijn gekomen. Ik had nooit een goede band met haar gehad en hing emotioneel helemaal aan mijn vader. Mijn moeder maakte vaak ruzie met hem en ik dacht dan dat dat allemaal door mij kwam, getuige van haar gedrag tegen mij.
Toen ik vervolgens op een dag thuiskwam met mijn vader en ze spoorloos verdwenen was, werd dat schuldgevoel alleen maar versterkt. Meteen kwam dat knagende gevoel dat ik iets verkeerd had gedaan. Zou het mijn schuld zijn dat ze nu weg is? Ik zocht naar antwoorden die niet kwamen. In plaats daarvan kwamen alleen maar aannames waarom ze was vertrokken. Ik zocht naar verklaringen vanuit een situatie die ik niet kon bevatten.
De nieuwe vrouw in mijn leven
Mijn vader hertrouwde en het was net alsof alles zich herhaalde. Ik zag zijn nieuwe vrouw als een bedreiging voor de relatie tussen mijn vader en mij. Van het begin af aan kreeg ik al snel een afkeer van haar. Ik kende haar nauwelijks en op een dag stond ze daar, met haar dochter om bij ons in te trekken.
Hoe jong ik ook was, ik merkte iets aan haar dat niet klopte. Ze was heel opdringerig, aandacht behoeftig en klaagde veel. Vanwege de ervaring met mijn biologische moeder, had ik wellicht een vooroordeel. Maar toch kon ik het niet loslaten. Ik mocht die vrouw niet die plotseling in mijn leven was gekomen, zo snel nadat mijn biologische moeder was vertrokken. Ik was net gewend aan het leven samen met mijn vader en broer en dat ging toch prima? Ja, koken kon hij dan wel niet, maar we vergingen niet van de honger. Ik zat helemaal niet op deze vrouw te wachten.
Gedwongen acceptatie
Maar toch werd ik al snel geforceerd door mijn vader en haar om haar te accepteren. Natuurlijk had ze snel door dat ik haar niet mocht, getuige van mijn gedrag tegen haar. Al snel werd dat zwaar bestraft en af geserveerd met de mededeling dat ik haar moest accepteren, of ik nou wilde of niet.
Om de lieve vrede te bewaren had ik weinig keus. Ik werd letterlijk voor de keuze gesteld: ik zou haar accepteren en haar als mijn moeder gaan beschouwen of ik zou terug naar mijn biologische moeder worden gestuurd. Omdat ik de relatie met mijn vader niet verder wilde beschadigen, bekende ik schuld. Zou het dan toch niet al die tijd aan mij gelegen hebben?
Mijn drie jaar oudere broer had haar van het begin af aan al geaccepteerd en geen moeite mee om haar als zijn nieuwe moeder te aanschouwen. Ten slotte, en dat zei mijn vader tegen ons: Je moeder heeft jullie in de steek gelaten. Deze nieuwe vrouw zou alles goed maken.
De schuldgevoelens keren terug
Dus, net zoals toen mijn biologische moeder plots uit mijn leven verdween, kwamen al snel weer de gevoelens van schuld en twijfel in me op. Het ligt aan mij, Ik zit fout, ik doe het verkeerd, ik ben schuldig, ik moet me schamen.
Maar het was al te laat. Ik had het al meteen helemaal verpest bij die nieuwe vrouw en ze had al meteen overal de pik op me. Het resultaat was niet alleen een hele stroeve en moeilijke relatie met haar, maar ook met mijn vader. Ik realiseerde dat ik geen keus had. Om de bedreigingen en mishandelingen door haar te stoppen moest ik me wel aanpassen.
De gevoelens in mij dat er iets niet klopte werden vervangen door gevoelens van schuld en schaamte. Ik nam alle verantwoordelijkheid voor de gevoelens van mijn stiefmoeder op me. Ik zou er alles aan doen om het haar naar de zin te maken, in de hoop zo uit de problemen te blijven. Maar het bracht geen soelaas.
Wat ik ook deed, het was nooit goed. Mijn vader, emotioneel afstandelijk geworden stond helemaal achter haar. Het enige wat bij me opkwam was: nog beter mijn best doen, nog meer verantwoording nemen voor haar gevoelens. Mijn nieuwe missie was om haar gelukkig te houden, zodat ze me zou sparen.
Overleving als kind
Als kind zijnde was deze missie mijn manier om te overleven geworden. Maar, zelfs na het verlaten van mij ouderlijk huis was dat zo gebleven. Waar ik me als kind altijd verantwoordelijk heb gevoeld voor de gevoelens van mijn stiefmoeder, voelde ik me nu onbewust verantwoordelijk voor alles en iedereen.
Was ik verantwoordelijk voor het geluk en welzijn van anderen? Nee, natuurlijk niet. Maar toch was er een deel van mij die dat wel vond en me daarop aan bleef sturen. Hoe vertaalde dat zich naar mijn volwassen leven?
Ook hier was er een deel van mij dat in mijn verleden was blijven hangen, zonder dat ik me daarvan bewust was. Het was aangeleerd gedrag dat ik destijds had gebruikt om te overleven. Ik was toen afhankelijk van mijn vader en stiefmoeder. Ik kon niets anders dan me aan te passen, te accepteren wat wellicht onacceptabel was. Maar het onacceptabele moest acceptabel worden om problemen te voorkomen. Het deel had een doel: me veilig houden. Daarvoor moest ik mijn gevoelens wegstoppen en de verantwoordelijkheid nemen voor die van een ander om uit de problemen te blijven.
Het beschermende deel in mij
Naast mijn andere delen was ook dit deel opgestaan als beschermer, een acteur die een oude rol bleef spelen in een oude film: mijn verleden.
Dit deel wist niet dat het gevaar allang geweken was en bleef zijn rol als beschermer uitvoeren. Ik bleef me verantwoordelijk voelen voor de gevoelens van anderen. Dat ging heel ver. Ik was hyper gefocust op anderen.
Kreeg ik een kwade blik, dan zei dat deel: “Het ligt aan jou, jij hebt iets gedaan”. Als iemand het niet met me eens was: “Zij hebben gelijk, ik niet”. Als ik iets fout deed: Nu moest ik het goedmaken. Gaat zo maar door. Ik voelde me verantwoordelijk voor alles en iedereen. Iedereen moest altijd vrolijk en gelukkig zijn, anders zou het wel eens mijn schuld kunnen zijn dat ze dat niet waren.
Natuurlijk was dat niet waar, diep van binnen wist ik dat ook. Toch kon ik dat deel van me niet overtuigen. Mensen konden misbruik van me maken en zelfs als de schuld voor 100% bij de ander lag, dan twijfelde ik nog: “Zou het dan toch niet mijn fout zijn?” “Zou het dan toch niet aan mij liggen?” vroeg ik me vaak af.
Overmand door schuldgevoelens
Altijd die gevoelens van twijfel, van schuld alsof ik de lasten van de wereld moest dragen.Maar voor het beschermend deel in mij, was dat de enige weg naar veiligheid. Durfde ik dat los te laten dan werd ik overmand door schuldgevoelens. De lasten van anderen waren mijn verantwoording.
Het resultaat was het gevoel te hebben overal op eierschalen te lopen. Ik durfde mijn mening niet te uiten. Ik zei nooit nee en stond altijd voor iedereen klaar. Was altijd vriendelijk en sprak nooit iemand tegen, want ik zou eens ongelijk kunnen krijgen. Dan zou ik ze boos of teleurgesteld kunnen maken. Dat kon natuurlijk niet, want ik was verantwoordelijk voor hun geluk en welzijn. Of toch niet?
Bewustwording van het mechanisme
Pas toen ik mezelf die laatste drie woorden vroeg: “of toch niet?” kwam er pas verandering in mijn denken. Ik begon dat beschermend deel van mezelf vragen te stellen waarom hij zich zo verantwoordelijk voelde voor het geluk van anderen.
Al snel kwam ik achter dat dit alles een overleving mechanisme is geweest uit mijn kindertijd. Het ging nog veel dieper: Dat deel uit mijn verleden dacht dat als hij maar genoeg zijn best deed om het anderen naar de zin te maken en bovenal tevreden te houden, dat hij dan uit de problemen zou blijven. Hij wilde me helpen omdat hij gevaar zag. Het gevaar voor straf en mishandeling.
Het schuldgevoel dat hij bij me veroorzaakte was slechts een manier van hem om me ergens op te attenderen. In de zin van: “pas op! Je maakt ze dadelijk boos, dus beken maar schuld, dan zullen ze je sparen”. In mijn jeugd hielp deze strategie, maar in mijn volwassen leven was het ronduit schadelijk. Pas toen ik me ervan bewust werd waarom ik dat deed en de schuldgevoelens die het veroorzaakte, kon ik pas veranderen.
Het loslaten van schuldgevoelens
Hoe? Dat ging niet over een nacht ijs. Het gedrag dat ik mezelf had aangeleerd als een manier om me veilig te houden ging ik niet zomaar anders doen. Ik moest eerst voor mezelf een veilige “basis” creëren waar ik altijd op terug kon vallen.
Het doel van dat deel dat mij als kind wou beschermen was op zoek naar een veilige haven. Ook hier was het van groot belang om dat deel als een deel van mezelf te gaan zien en niet wie ik in zijn geheel was. Dat deel dat mij nog steeds wilde beschermen leefde nog in het verleden, zeg maar weer die oude film van vroeger. Het was een acteur die een oude rol speelde die niet meer nodig was. Ik gaf de acteur de naam: De Schuldbekender.
Het proces van verandering
Tot het moment dat ik bewust werd van dit deel dat nog in het verleden leefde, waren er dagelijks wel situaties die de Schuld-bekender triggerde. Dat ging geheel onbewust.
Het was pas toen ik me begon te verdiepen in jeugdtrauma`s en de gevolgen daarvan op ons volwassen leven, kwam pas het besef dat ook ik voor een overgroot deel van mijn leven in het verleden heb geleefd. Dit besef was voor mij vergelijkbaar met wat ik later beschreef in mijn blog over persoonlijke groei. Door middel van verschillende therapeutische technieken ben ik bij mezelf gaan ontdekken welke patronen ik uit het verleden had meegenomen en waarom deze nog aanwezig waren.
Het werd toen al snel duidelijk waar de schuldgevoelens vandaan kwamen en waarom ik me altijd zo verantwoordelijk voor de gevoelens van anderen heb gevoeld. Het was puur uit zelfbehoud en veiligheid.
Praktische stappen naar vrijheid
Hoe zou ik me veilig kunnen blijven voelen zonder me daarbij nog verantwoordelijk te voelen voor de gevoelens van anderen? Zonder daarbij door te schieten naar egoïsme?
Het hielp om het deel van mij, de Schuldbekender als deel van mezelf te gaan zien dat mijn hulp nodig had. Ik moest het laten zien dat ik niet langer meer in gevaar was. Ik was niet meer dat jochie van vijf die afhankelijk was van zijn verzorgers.
Als ik nu anderen zou teleurstellen of boos maken, dan zou dat niet ten koste gaan van mijn overleving. Het leven zou doorgaan, omdat ik nu volwassen was en zelfstandig, onafhankelijk van iemand. Die oude film van vroeger draaide alleen nog maar in het leven van de Schuldbekender, niet in het leven van de regisseur, mijzelf.
Stap voor stap schuldgevoelens loslaten
Wat zou het concreet inhouden om de Schuldbekender in mij te laten zien dat alles nu veilig was? Ik moest wel realistisch blijven. Natuurlijk zou hij niet zomaar zijn rol opgeven, de rol die hij ruim 40 jaar heeft vervuld om me veilig te houden. Daarvoor was wel wat nodig. Tijd, geduld, begrip en compassie voor de Schuldbekender.
Als ik hem te veel zou pushen om zijn rol op te geven, tegen hem zeggen dat hij zich aanstelt, of het gewoon maar moet laten gaan, dan zou hij nog meer in verzet komen en het vertrouwen in mij beschadigen.
Loslaten van schuldgevoelens in kleine stappen
Nee, ik moest zijn vertrouwen winnen. Ik moest hem kunnen laten zien dat het gevaar geweken was door wat ik deed. HIj moest met eigen ogen zien dat er niks gebeurde als het nu anders ging doen. Alles wat ik voorheen deed uit schuldgevoel ging ik langzaam maar zeker loslaten. Niet in een keer, want dat zou te overweldigend zijn.
Eenvoudige dingen die niet gelijk te veel opvallen. Een keer “nee” zeggen i.p.v. automatisch een “ja” ook al kwam het de anderen niet uit. Een andere mening geven over iets kleins, zoals muzieksmaak of wat dacht je van een keer een afspraak verzetten of zelf afzeggen zonder daarbij de reden te vermelden of een “sorry”?
Inzicht in afhankelijkheid
Maar er was meer nodig. Ik moest hem laten zien dat de mensen waarvan hij dacht afhankelijk te zijn, ik dat helemaal niet was. Ik begon iedereen in kaart te brengen. Vrienden, familie, collega`s, bekenden, buren etc. Van al die mensen schreef ik op in volgorde hun rollen in mijn leven en het belang daarvan.
Hoe belangrijk waren ze voor me en waarom? Was ik afhankelijk van ze voor mijn levensonderhoud? Veiligheid? Erkenning en verbinding? Wat zou er concreet gebeuren als ze uit mijn leven zouden verdwijnen? Zou ik het dan niet overleven? Zou ik zwaar in de problemen komen? Ik benoemde alleen concrete dingen. Niks vaags.
Het besef van onafhankelijkheid
Wat er toen gebeurde was dat langzaam maar zeker het besef bij me kwam dat ik van niemand afhankelijk was. Niet om te overleven en mijn huur betaalde ze ook niet. Dat was allemaal mijn verantwoording. Als ik dat niet zou doen, zouden hun dat ook niet doen.
Wat er dus over bleef waren mijn vrienden. Mijn echte vrienden. Van hun was ik ook niet afhankelijk, maar ze zouden me ook niet ontvrienden als ik iets deed waar ze het niet mee eens waren. Ik kon helemaal mezelf zijn, met al mijn eigenaardigheden. René was goed zoals ie was.
Maar zelfs als ik helemaal geen echte vrienden zou hebben, dan zou ik het alsnog overleven. Ik zou prima in staat zijn om in mijn levensonderhoud te voorzien. Ik was immers dat kind niet meer, maar nu een volwassen man.
Vrijheid van schuldgevoelens
Dus de angst om iemand te kwetsen of boos te maken was helemaal niet meer reëel. Ik zou me immers altijd redden. Mijn baas teleurstellen? Nou, als hij het niet beviel, dan zocht ie toch iemand anders? Voortaan ging ik zeggen waar het op stond, zonder me ergens schuldig over te voelen. Ik was immers niet verantwoordelijk voor hun gevoelens. Dat waren zij zelf.
Praktische stappen voor schuldgevoelens loslaten
Ik zie dit patroon bij veel mensen: jezelf verantwoordelijk voelen voor het welzijn van anderen. Het doorbreken van dit mechanisme begint met één stap: erkennen dat het niet jouw verantwoordelijkheid is. Maar het allerbelangrijkste is je ervan bewust maken dat je dat doet.
Dat doe je door goed naar jezelf te leren luisteren, naar je gevoelens. Wanneer die schuldgvoelens opkomen, vraag jezelf dan af waarom die er zijn. Waarom voel ik me nu schuldig? Is dat terecht en waarom denk ik dat? Zulke vragen zul je jezelf regelmatig moeten gaan stellen om je bewustwording te vergroten en het patroon te gaan leren doorzien.
Uiteraard heeft dat tijd nodig. Het oude gedrag is zo ingesleten dat het een gewoonte is geworden. Maar je kunt die gewoonte doorbreken. Zelf hield ik een dagboek bij waarin ik alles opschreef waarbij ik me schuldig voelde. Vervolgens ben ik heel diep in mezelf gaan zoeken naar de antwoorden waarom. Waarom voelde ik me schuldig op het moment dat ik die afspraak afzei? Of nee zei zonder te verklaren waarom? Stel jezelf regelematig die vragen en de antwoorden die op komen zullen je verassen. Pas als je bewust bent van je gedrag, dan kun je het veranderen.
Je bent niet verantwoordelijk
Je kun nooit verantwoordelijk zijn voor de gevoelens van een ander. Die verantwoordelijkheid ligt bij hen. Je verantwoordelijk voelen voor de gevoelens van anderen geeft je ook een vals gevoel van controle. Je denk dat als je de gevoelens van anderen kan sturen of zelfs voorspellen, dat je dan uit de problemen kan blijven.
Diep van binnen wil je confrontatie en discussies voorkomen door schuld te bekennen. Dan hoef je de confrontatie niet met de ander aan te gaan, maar jezelf. Zo denk je de controle te behouden over hoe iemand over je denkt. Want je denkt: als ik schuld beken dan ben ik vergeven en denken ze niet meer slecht over me. Maar je kan nooit in iemands hoofd kijken. Mensen kunnen van buiten glimlachen en van binnen koken. Probeer de controle los te laten over wat anderen van je denken.
De kern van schuldgevoelens
Schuldgevoelens die voortkomen uit het verantwoordelijk voelen voor de gevoelens van anderen komt voort uit onze kindertijd. In een ongezonde thuissituatie is het aangeleerd gedrag om jezelf te beschermen. Dit gedrag nemen we vervolgens mee naar ons volwassen leven. Je kan het ook een vorm van goedkeurings gedrag noemen. We zoeken goedkeuring buiten onszelf, net zoals vroeger als kinderen bij onze verzorgers. Je bent bang om anderen overstuur te maken of teleur te stellen.
Je denk dan bij jezelf dat, omdat je iets gedaan hebt wat de ander afkeurt ze je daardoor in een ander daglicht gaan zien, je misschien minder mogen of kwaad op je worden. Het is gedrag dat je hebt meegenomen van “vroeger” omdat dat toen voor je een strategie was om uit de problemen te blijven. Wellicht is je verteld dat het normaal was om verantwoordelijk te zijn voor de gevoelens van anderen. Dat het egoïstisch was om aan jezelf te denken.
En ja, er zullen vast mensen zijn geweest die je, omdat je je mening uitsprak dat niet met hen resoneerde boos op je zijn geworden, de vriendschap verbroken hadden. Noem maar op.
Waarom het zo moeilijk is om schuldgevoelens los te laten
Maar laat dit nooit een reden zijn om gewoon te zijn wie jij bent. De mensen die jou echt waarderen omwille van wie je bent, laat dat zijn je afwijkende meningen, de kleding die je draagt, alles wat uniek aan jou is en ongeacht wat je ook zegt zullen je niet laten vallen.
De rest, hoe kortzichtig dat ook klinkt is helemaal niet belangrijk en hoef je ook geen rekening mee te houden. Zie ook mijn blog bericht over de rol van de innerlijke criticus op schuldgevoel: innerlijke criticus
Slotgedachte
Als jij merkt dat je jezelf voortdurend verantwoordelijk voelt voor het geluk van anderen, weet dan: dat was ooit een overlevingsstrategie, geen identiteit. Bewustwording is het begin van vrijheid. Wat is de reden waarom jij je vaak verantwoordelijk voelt voor het geluk van een ander? Het antwoord daaop zit in je. Wat deed je altijd als kind en waarom?
Ik hoop dat je iets aan mijn verhaal hebt gehad. Ik weet wat er door je heen gaat en weet ook hoe moeilijk het is om ander gedrag aan te leren. Maar ik verzeker je: de aanhouder wint. Komen er nu allerlei vragen bij je op? Je mag me altijd mailen.
Foto van standbeeld door K. Mitch Hodge op Unsplash
